Αποκριές και αποκριάτικα έθιμα στην Κρήτη

Στην Κρήτη βέβαια, τώρα πια τ’ αποκριάτικα έθιμα βρίσκονται σε υποχώρηση. Τα καρναβάλια έχουν επικρατήσει σχεδόν πλήρως σε όλη την επικράτεια του νησιού, σε ορισμένες περιοχές όμως τα έθιμά μας αναβιώνουν σε όλο τους το μεγαλείο. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι στη Γέργερη του Νομού Ηρακλείου, είναι το χωριό που κρατάει έως και σήμερα αναλλοίωτα τα περισσότερα αποκριάτικα έθιμα.

Οι εορτές των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς τελείωσαν λίγες μέρες πριν και πολύ σύντομα έρχονται οι αποκριές. Το Πάσχα φέτος είναι αρκετά νωρίς και καθώς οι Αποκριές είναι κινητή εορτή μεταφέρονται και αυτές με τη σειρά τους νωρίτερα στο ημερολόγιο του έτους.

Αποκριάτικα έθιμα της Κρήτης και των Κρητών

Νότια του Νομού Ηρακλείου, στο χωριό Σίβα, η παραδοσιακή μάσκα του χωριού είναι μια από τις πιο εντυπωσιακές του Ελληνικού και του ευρύτερου μεσογειακού χώρου και από ότι πιστεύεται ήταν και μοναδική. Μέχρι και την δεκαετία του 1960, ήταν πολύ στα “φόρτε” της η Σιβιανή μάσκα. Γίνονταν με τη ρίζα του φυτού Αγαύη, του φυτού Αθάνατος όπως συνηθίζει να ονομάζεται στην Κρήτη. Το συγκεκριμένο φυτό παλιότερα χρησιμοποιούνταν για να φτιάξουν και σκοινιά. Φυτό που βρίσκεται σε αφθονία στη περιοχή της Μεσαράς εξαιτίας των καλών κλιματολογικών συνθηκών.

Λίγες μέρες πριν τις Απόκριες, ξερίζωναν το φυτό και με μία αριστοτεχνική διαδικασία έφτιαχναν τη μάσκα. Ζωγράφισαν άσπρα δόντια για να διακρίνεται η μάσκα τη νύχτα. Ομάδες 5-6 ατόμων φορώντας τη μάσκα κάνουν βόλτες στο χωριό και επισκέπτονται διάφορα σπίτια του χωριού.

Σιβιανή Μάσκα
Σιβιανή Μάσκα

Γάμος

Στη Γέργερη, ένα ζευγάρι όσο πιο άσχετο και αταίριαστο μεταξύ του, μεταμφιέζεται ως νύφη και γαμπρός και κάνουν το γύρο του χωριού.

Γαμπρός και Νύφη στη Γέργερη
Γαμπρός και Νύφη στη Γέργερη

Λεράδες

Η πιο χαρακτηριστική μεταμφίεση των Κρητών. Συναντόνται παντού σε όλη την επικράτεια του νησιού. Μασκαράδες με δεμένες γύρω από τη μέση τους και τα χέρια τους μεγάλες κουδούνες, κατά κύριο λόγο κουδούνια των αιγοπροβάτων. Στη νότια Κρήτη, οι Λεράδες έχουν αρχηγό το λεγόμενο Αράπη, που είναι ντυμένος με μαύρες προβιές προβάτων.

Αρκουδιάρηδες και αρκουδιάρικος χορός

Ένα εξαιρετικά εντυπωσιακό έθιμο που διασώζεται στη Γέργερη είναι οι αρκουδιάρηδες. Βγαίνουν στους δρόμους από τις παραμονές της αποκριάς αλλά και την Καθαρά Δευτέρα, δημιουργώντας πανδαιμόνιο με τους ήχους των κουδουνιών και χορεύοντας το δικό τους ξέφρενο αποκριάτικο χορό.

Αρκουδιάρηδες στη Γέργερη
Αρκουδιάρηδες στη Γέργερη

Ψυχοσάββατο

Το μνημόσυνο για όλες τις ψυχές, η επίσημη εκκλησιαστική κάλυψη των λαϊκών θρησκευτικών δοξασιών δείχνουν την σημασία που δίνουν οι Κρήτες στην ενθύμηση των πεθαμένων αυτή τη περίοδο. Το Ψυχοσάββατο λένε ότι οι ψυχές κάθονται στα δέντρα και μας βλέπουν. Αν κόψεις ένα κλαδί θα πέσουν κάτω και θα παραπονεθούνε… για αυτό την παραμονή και ανήμερα του Ψυχοσάββατου δεν κόβουν δέντρα. Πηγαίνουν κόλλυβα στην εκκλησία και μετά τη λειτουργία τα μοιράζουν.

Κόλλυβα το Ψυχοσάββατο
Κόλλυβα το Ψυχοσάββατο

Τι τρώμε στις Αποκριές;

Σε όλη την Ελλάδα, το εθιμικό αποκριάτικο φαγητό είναι τα ζυμαρικά. Στην Κρήτη, τα αποκριγιάτικα τραπέζια είναι πάντα «στρωμένα με μακαρόνια, λαζάνια και γενικά με διάφορα είδη ζυμαρικών…» Το έθιμο της προσφοράς φασολάδας από τους Πολιτιστικούς Συλλόγους έχει καθιερωθεί σε πολλές περιοχές της Κρήτης. Στο τελευταίο τραπέζι της Αποκριάς, (Τυρινή) οι κοπέλες μαζεύουν τα ψίχουλα από το τραπέζι και τα βάζουν κάτω από το μαξιλάρι για να δουν στον ύπνο τους ποιον θα παντρευτούν.

Καθαρά Δευτέρα

Πρώτη μέρα της Μεγάλης Σαρακοστής που εντάσσεται όμως στον αμέσως προηγούμενο εορταστικό κύκλο, αυτόν της Αποκριάς. Χαρακτηριστική μαντινάδα της ημέρας είναι η ακόλουθη:

Εμίσεψεν η Αποκριά με λύρες και παιγνίδια
Και μπήκε η Σαρακοστή μ’ ελιές και με κρομμύδια,
Απόκαμεν η Αποκριά, η γιόμορφη κοπέλα
Και έφταξεν η Σαρακοστή η λαχανοσκουτέλα

Χαρακτηριστικά παιχνίδια της Καθαράς Δευτέρας είναι:
Τσαγκάρης: (αναβάλλει συνεχώς το μπάλωμα ενός στιβανιού και διαπληκτίζεται με τον πελάτη του)
Η αρκούδα και ο Αρκουδιάρης
Το δικαστήριο (παρωδία δικαστηρίου)
Η γριά καμπούρα με τη μαγκούρα
Ο γιατρός με τον κουφό
Το λαδικό του διακονιάρη (αντί για λάδι έχει νερό και καταβρέχει τον κόσμο) Ο αγιασμός
Το προξενιό της νύφης
Η λουχούνα
Τα λάχανα

Ο Σήφης τις απόκριες

Το έθιμο του Καδή ή Καντή

Το έθιμο έχει τις ρίζες του στο Αμάρι, στον Αγ. Βασίλειο, στον Μυλοπόταμο, σε περιοχές της Μεσαράς και σε άλλα μέρη. Ο Καδής (Οθωμανός δικαστής που δίκαζε με βάση τον ισλαμικό νόμο) ήταν ο άρχοντας. Είχε το γενικό πρόσταγμα για ότι συνέβαινε εκείνη την ημέρα στο χωριό. Σχηματίζονταν πομπές με επικεφαλής του Καδή και πήγαιναν σ’ όλα τα σπίτια. Στα Σακτούρια του Αγ. Βασιλείου, το έθιμο κράτησε περισσότερα χρόνια έως το 1970.

Ο Καδής δεν μπορούσε να είναι τυχαίο πρόσωπο, αλλά αντίθετα απαραίτητη προϋπόθεση να ήταν σεβαστός από όλους. Nα πίνει μα να μην μεθά. Να κατέχει όλους τους χωριανούς. Να είναι σοβαρός αλλά να κάνει και καλαμπούρια

Ο ξομολόγος

Χαρακτηριστικό αποκριάτικο δρώμενο και είναι παρόμοιο με τον Καδή. Κάποιος επιλέγεται να μεταμφιεστεί ως ιερέας και να παίξει το ρόλο του εξομολόγου.

Ο πεθαμένος

Ο νεκρός σκεπάζεται με άφθονο πράσινο (συνήθως γαϊδουράγκαθα, ξινίδες ) και αποκριάτικες κορδέλες. Ακούγονται μοιρολόγια και αυτοσχέδιες ψαλμωδίες. Ο νεκρός βρίσκεται στο φέρετρο ακίνητος.
Το συγκεκριμένο έθιμο γίνεται σε πολλά μέρη της Κρήτης αλλά με διάφορες παραλλαγές. Στο Σταυροχώρι Λασιθίου ονομάζεται «Πασχάλης». Η πομπή καταλήγει στη βρύση και με την απειλή νερού ο νεκρός …ανασταίνεται.
Στα Λευκόγεια Ρεθύμνου είναι το πιο διαδεδομένο Κρητικό έθιμο την ημέρα της Καθαράς Δευτέρας.

Ο Αϊ Γιώργης

Ένας άντρας παριστάνει τον Αϊ Γιώργη νεκρό. Τον μοιρολογούν και του ζητούν συγχώρεση. Ο Άγιος παραμένει ακίνητος. Ένας «ασεβής» τρώει το σφουγγάτο του Αγίου, ο οποίος και δυσαρεστείται από την ασέβεια. Αναζητούν λοιπόν τον κλέφτη του σφουγγάτου, μια ομάδα «μουζομένων», όλοι λοιπόν ένας – ένας ακουμπάει στον Άγιου και του λέει: «να κολλήσω επαέ από μια αν έφαγα εγώ το σφουγγάτο»
Κάποιος, κάποια στιγμή… κολλάει πάνω στον Άγιο. Ο νεκρός Άγιος σηκώνεται και αγκαλιάζει το κλέφτη του σφουγγάτου, κολλώντας τον πάνω του.
Ο δράστης πια έχει αποκαλυφθεί και αρχίζουν οι γύρω του να τον χτυπούν με τον στρούμπο (ένα ύφασμα που στην άκρη του έχει ένα κόμπο).
Αν ο δράστης ξεφύγει, ο Άγιος σηκώνεται και τον κυνηγάει.

Η καμήλα

«Τέσσερα τεμάχια σανίδων έχουν καρφωθεί έτσι ώστε να είναι ευθυγραμμισμένο παραλληλεπίπεδο, η περιφέρεια δηλαδή της καμήλας. Ο σκελετός καλύπτεται μετά με κουβέρτες χρώματος σταχτί και μέσα στην κατασκευή μπαίνουν δυο ντελικανήδες και της δίνουν ζωή»… Περιγραφή του εθίμου από εφημερίδα της εποχής εκείνης.

"Η Καμήλα" στο Μέρωνα Αμαρίου
“Η Καμήλα” στο Μέρωνα Αμαρίου

Ακολούθησε το Cretans στο Google News και στο Facebook

ΣΤΕΙΛΕ ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΣΤΟΥΣ ΦΙΛΟΥΣ ΣΟΥ